दोहा— कतारमा विश्वकप फुटबल चलिरहेको छ । साँझ दोहाको समुद्र तटमा विविध संस्कृति देख्न पाइन्छ।
कतारको जाडो याममा परिवार, साथीहरू र फुटबल प्रशंसकहरू राजधानीको सात किलोमिटर लामो अल कोर्निचे एभिन्यूमा जम्मा हुन्छन् । तर पनि तापक्रम ३० डिग्री सेल्सियसको आसपास हुन्छ।
यहाँ पश्चिमी पर्यटक र स्थानीय कतारी परिवारबीचको भिन्नता प्रष्ट देखिन्छ ।
कतारमा करिब ३० लाख मानिस बसोबास गर्छन् तर स्थानीय जनसङ्ख्या साढे तीन लाखभन्दा बढी छैन ।
एकातिर रूढिवादी र परम्परागत परिवारहरू छन्, अर्कोतिर प्रगतिशील र बढी उदारवादीहरू पनि छन्।
कतारमा महिलाको भूमिका यसको केन्द्रमा छ र यसबारे धेरै स्पष्ट छैन।
कोही महिलाहरू कालो बुर्कामा तलदेखि माथिसम्म ढाकेका छन् भने कोहीले अल कोर्निश समुद्र तटमा रंगीन हिजाब लगाएका छन्।
तर कतारी महिलाहरूको लागि वास्तविक मुद्दा पोशाक होइन।
कतारमा महिलाहरूका लागि एउटा व्यवस्था छ, जसअन्तर्गत महिलाहरू पुरुषको अभिभावकत्व (हेरचाह) मा बस्छन्।
यस प्रणालीको विरोध गर्नेहरू भन्छन् कि यस्तो व्यवस्थाको अर्थ हो– महिलाहरू जीवनभर नाबालिग रहन्ु।
आफूलाई जैनाब (नाम परिवर्तन) भनेर चिनाउने र कतारबाहिर बस्दै आएकी कतारी मूलकी एक महिला भन्छिन्, ‘कतारको कानून अन्तर्गत धेरै धार्मिक तत्वहरूले मलाई मानसिक रूपमा यस हदसम्म उत्पीडित गरे कि मैले आत्महत्या गर्ने प्रयास पनि गरें। ू
उनी भन्छिन्, ‘जीवनको हरेक महत्वपूर्ण र महत्वपूर्ण निर्णयका लागि पुरुष अभिभावकको लिखित अनुमति लिनुपर्छ, यो अनुमति नभएको खण्डमा कलेजमा भर्ना समेत लिन सकिँदैन । विदेशमा पढ्नुहोस्, विवाह गर्नुहोस् वा सम्बन्धविच्छेद गर्नुहोस्। सबैमा अभिभावकको मञ्जुरी चाहिन्छ ।
यद्यपि, कतारका सबै परिवारहरूले यस जटिल प्रणालीलाई कडाइका साथ पालना गर्दैनन्।
शाइमा शरीफ सांस्कृतिक संस्था एम्ब्रेस दोहाकी सह—संस्थापक हुन्। यस संस्थाले कतारमा बसोबास गर्ने आप्रवासी र बाहिरबाट आएका मानिसहरूमा कतारको बारेमा सचेतना फैलाउने काम गर्छ।
शाइमा भन्छिन्, ‘पुरुष अभिभावकको सिद्धान्त कानुनमा नभई पारिवारिक व्यवस्थामा चल्ने र यो परिवार कति रूढीवादी छ भन्ने कुरामा भर पर्छ ।
शरीफ भन्छन् कतारमा पनि उदार वातावरण छ जहाँ महिलाहरू सशक्त महसुस गर्छन्।
दोहाको बिन खलिफा विश्वविद्यालयका कानून र मानव अधिकारका प्राध्यापक इलेनी पोलिमेनोपौलोले कतार इस्लामिक राष्ट्र भएको र शरिया यहाँको कानुनको आधारभूत स्रोत भएको बताउँछन्।
उनी भन्छन्, ‘तर शरियाका नियमहरू धेरै विविध छन्, यसमा धेरै विचारधाराहरू छन्, कोही धेरै कडा छन्, कोही उदारवादी छन्, कोही आधुनिक र सुधारवादी छन्।’
कतारको संविधानको धारा ३५ अन्तर्गत कानुनको अगाडि सबै समान छन् र लिंग, जाति, भाषा वा धर्मको आधारमा भेदभाव गर्न सकिँदैन।
सन् २०१९ मा, मानव अधिकार संगठन ह्युमन राइट्स वाच (एचआरडब्लु)ले जैनब जस्ता धेरै केटीहरूको अनुभवको बारेमा विस्तृत रिपोर्ट प्रकाशित गरेको थियो।
यस रिपोर्टमा एचआरडब्लुले पुरुष अभिभावकको व्यवस्था कानुनी रूपमा स्पष्ट नभएको बताएको थियो।
प्रतिवेदनमा भनिएको छ, ‘यो धेरै कानून, नीति र अभ्यासहरूको संयोजन हो, जस अन्तर्गत वयस्क महिलाहरूले निश्चित गतिविधिहरूको लागि पुरुष अभिभावकको अनुमति लिनु अनिवार्य छ।’
बुबा, भाइ, पिता वा पति महिलाको पुरुष संरक्षक हुन सक्छ।
तर, कतार सरकारले एचआरडब्लुको प्रतिवेदनलाई त्रुटिपूर्ण भन्दै महिलाको भनाइ कानूनको अधीनमा नरहेको बताएको छ । यद्यपि सरकारले यी आरोपहरूको छानबिन गर्ने र दोषी पाइएमा कानुन उल्लंघन गर्नेलाई कारबाही गर्ने बताएको थियो।
प्रोफेसर एलेनी पोलिमेनोपौलो भन्छिन्, ‘उदार परिवारका महिलाहरूलाई धेरै स्वतन्त्रता छ, तर त्यहाँ धेरै महिलाहरू पनि छन् जसलाई घर छोड्न पनि पुरुष अभिभावकको अनुमति चाहिन्छ। उदाहरणका लागि, यो सबैभन्दा ठूलो समस्या हो।’
उनी भन्छन्, ‘मेरा विद्यार्थीहरूले प्राय: यो कानून कसरी परिवर्तन गर्ने, किन यसले काम गर्छ र किन अनुगमन गरिँदैछ भनेर छलफल गर्छन्। यद्यपि, धेरै विद्यार्थीहरू पनि रूढीवादी छन्।’
बीबीसीले प्रोफेसर एलेनी पोलिमेनोपौलोका धेरै महिला विद्यार्थीहरूको अन्तर्वार्ता लिने प्रयास गरे तर कसैले बोलेन। विश्वकप कभर गर्न आउने अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाका लागि कतारका स्थानीय बासिन्दासँग कुरा गर्न चुनौतीपूर्ण बनेको छ ।
जैनबका बुबा अर्थोडक्स हुन् र यसै कारणले उनी आफ्नै शर्तमा जीवन बिताउन सक्दिनन्।
उनी भन्छिन् कि कतारका उदार परिवारका महिला जसमा धेरै प्रतिबन्धहरू छैनन्, उनीहरूले यो पुरुष अभिभावक प्रणाली महिलाका लागि कति हानिकारक छ भन्ने कुरा बुझेका छैनन्।
यो व्यवस्थाका कारण कतारमा महिलाले शोषणको सामना गर्नुपरेको जैनब बताउँछिन् ।
उनी भन्छिन् कि कतारको कानूनले पनि रूढीवादी परिवारहरूलाई सन्तुष्ट राख्नको लागि काम गर्दछ।
उनी भन्छिन्, ‘कन्जरभेटिभहरू विश्वास गर्छन् कि महिला अधिकार पश्चिमी विचार हो र यो इस्लामको मूल्यमान्यता, परम्परा र संस्कृतिको विरुद्ध हो।’
जैनाबले बीबीसीलाई आफ्ना अनुभवहरू विस्तृत रूपमा नलेख्न भनिन्। उनलाई आफ्नो पहिचानको चिन्ता थियो ।
जैनब डराउँछिन् कि उनको बारेमा थाहा भयो भने उनको परिवारलाई पनि समस्या हुन सक्छ।
अर्कोतर्फ विश्वकपसँग सम्बद्ध अधिकारीहरु यस व्यवस्था र अन्य कारणले कतारको आलोचनाको कुनै आधार नभएको बताउँछन् ।
दोहाको एजुकेशन सिटीमा बस्ने विद्यार्थी मोसेली भन्छिन्,‘‘पश्चिमी संस्थाहरूले यहाँ आएर हामीलाई भन्नु आवश्यक छैन।’
उनी भन्छन्, ‘यो हाम्रो देश हो। र हामीसँग यसलाई हामीले विश्वास गरेको दिशामा अगुवाइ गर्ने अवसर छ, यो हामीमाथि जबरजस्ती गरिएको होइन।’
कतारको यो पनि सत्य हो कि यहाँ यस्ता रूढीवादी महिलाहरू छन् जसले यो व्यवस्थामा विश्वास गर्छन् र यसलाई पालन गर्छन्।
कतारमा एक दशकभन्दा बढी समयदेखि काम गरिरहेकी एक कोलम्बियाली महिलाले आफूलाई कतारका रूढीवादी महिलाहरूले धेरै क्रसहरूमा लुगा लगाउन रोकेको र तपाईंको लुगा सुहाउँदैन भनेर धेरै ठाउँमा जान रोकेको बताइन्।
उनी भन्छिन्, ‘अधिकारीहरूले प्राय: आफ्नो पक्ष लिन्छन् ।’
उनी भन्छिन्, म कतारमा बस्छु र यसबारे धेरै भन्नु पर्दैन ।
एचआरडब्लु प्रतिवेदनमा प्रतिक्रिया दिँदै, कतार सरकारले महिला सशक्तिकरण कतारको सफलता र भिजनको केन्द्रबिन्दु रहेको बताएको छ।
कतारमा, महिलाहरू राजनीतिक, आर्थिक र निर्णय लिने भूमिकाहरू सहित जीवनका हरेक पक्षहरूमा अग्रणी भूमिकामा छन्। लैङ्गिक समानताका सबै सूचकहरूमा कतार पहिलो स्थानमा छ। कतारमा रोजगारीमा महिलाको हिस्सा यस क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी छ। महिलाहरू तलब बराबरी र सरकारी जागिरमा पनि अगाडि छन्। यसका साथै कतारमा विश्वविद्यालयमा भर्ना हुने महिलाको सबैभन्दा बढी प्रतिशत छ।
शाइमा शरीफ कतारकी एक बलियो महिला हुन् र उनी यस्तै उपलब्धिहरूमा ध्यान केन्द्रित गरिरहन चाहन्छिन्।
शरीफ भन्छन्, ‘मलाई लाग्छ धेरै मानिसहरूमा गलत धारणाहरू छन्, तर जब तिनीहरू यहाँ आउँछन्, तिनीहरू टाढा जान्छन्। महिलासँग सम्बन्धित तथ्याङ्कहरू आफैमा पर्याप्त छन्। एक आइभी लिग विश्वविद्यालय भन्दा बढी।’
उनी भन्छिन्, ‘कतारका महिलाहरू धेरै स्मार्ट छन् र विगत पाँच वर्षमा यहाँ धेरै परिवर्तन भएको छ। कतारमा लैङ्गिक असमानता कम गर्न धेरै काम भइरहेको छ। कतारमा महिलाहरू आमा बन्नका लागि धेरै सहयोग भइरहेको छ। विश्वका धेरै पश्चिमी देशहरूमा यस्तो प्रणाली पनि छैन।’
शरीफ एक उद्यमी हुन् र पुरातत्वमा स्नातक डिग्री लिएका छन्। पश्चिमा मिडियाले महिला अधिकारको कुरा गर्दा कतारको यो पक्ष पनि देखाउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।
उनी भन्छिन्, ‘स्पष्ट रूपमा, यहाँ सबै कुरा सही छैन र हामीले सुधार गर्न पनि धेरै छ। तर हामीसँग धेरै बलियो महिलाहरू छन् जो नेतृत्वको हिस्सा हुन् र जसले त्यस्ता मुद्दाहरूलाई पन्छाउँदैछन्।
