इजरायल र अमेरिकासँग एक्लै युद्ध लडिरहेको इरानका सर्वोच्च नेता खामनेईको विशेषता यस्तो छ

काठमाडौं– अहिले इरानमाथि इजरायल र अमेरिकाले आक्रमण गरेका छन्। इरान पनि जवाफी आक्रमणमा औपचारिक युद्ध घोषणा गरी सक्रियता देखाइरहेको छ।

अमेरिकाले इरानका आणविक कार्यक्रम तयार पार्ने ठूला तीन स्थानमा शक्तिशाली बमबारी गरेर ध्वस्त बनाएको दाबी गरेको छ। अनि, अमेरिकी राष्ट्रपति डोनल्ड ट्रम्पले इरानी सर्वोच्च नेता अयातोल्ला सैयद अली हुसैनी खामनेईलाई आत्मसमर्पणका लागि चेतावनी दिएका पनि छन्। 

तर इरान ब्याक हुने अवस्थामा देखिँदैन। खामनेई बंकरभित्र लुकेको पश्चिमा मिडियाले भनिरहेका छन्। यद्यपि, उनी कहाँ छन् भन्नेचाहिँ औपचारिक रुपमा इरानले केही पनि जानकारी दिएको छैन। 

खामनेईका अनेक विशेषता रहेका पनि विभिन्न विवरणमा उल्लेख छन्। अमेरिका जस्तो शक्तिशाली राष्ट्रसँग भिँड्ने निधोमा पुगेका खामनेईको निजी व्यक्तित्व र राजनीतिक जीवन कसरी अगाडि बढ्यो?

खामनेई सन् १९३९ सेप्टेम्बर १७ मा इरानको मशहद शहरमा जन्मिएका हुन्। उनी सन् १९८९ देखि इरानको सर्वोच्च नेताको रूपमा कार्यरत छन्।

इरानको सर्वोच्च नेता पद देशको सबैभन्दा उच्च पद हो, जसले शासन, सैन्य, न्याय, र धार्मिक नीति निर्धारणमा अन्तिम निर्णय लिन्छ। अली खामनेई इरानका दोस्रो सर्वोच्च नेता हुन्; उनी क्रान्तिका नेता अयातोल्ला रुहोल्ला खोमैनीको उत्तराधिकारी बनेका थिए।

खामनेई धार्मिक रूपमा शिया इस्लामको ‘उसुली ट्वेलभर’ शाखाका विद्वान हुन्। 

उनले मशहद, नजफ र कुमजस्ता इस्लामी केन्द्रहरूमा धर्मशास्त्र अध्ययन गरेका थिए। प्रारम्भिक जीवनदेखि नै उनी इस्लामिक क्रान्तिको समर्थक थिए र सन् १९७९ को इरानी इस्लामिक क्रान्तिमा सक्रिय भूमिका खेलेका थिए। 

त्यो क्रान्तिले मोहम्मद रजा पहलवीको शाही शासन अन्त्य गरिदियो र इरानलाई इस्लामिक गणतन्त्र बनायो।

क्रान्तिपछि खामनेईले इरानको रक्षा मन्त्रालय, क्रान्तिकारी गार्डसँग सम्बन्ध, र इस्लामी प्रचारमा नेतृत्वदायी भूमिका खेले। सन् १९८१ मा तत्कालीन राष्ट्रपति मोहम्मद अली राजा ईको हत्या भएपछि उनी इरानका राष्ट्रपति निर्वाचित भए। 

उनी सन् १९८१ देखि १९८९ सम्म राष्ट्रपति पदमा रहे। उनको कार्यकाल इरान–इराक युद्धको कठिन समय थियो।

१९८९ मा अयातोल्ला खोमैनीको मृत्युपछि, इरानको विशेषज्ञ परिषद्ले खामनेईलाई सर्वोच्च नेता घोषित गरेको थियो। 

यो पदमा बसेपछि उनी इरानको सबैभन्दा शक्तिशाली व्यक्ति बने। यद्यपि उनले सैद्धान्तिक रूपमा मरजा–ए–तक्लीद (धार्मिक सर्वोच्चता) को मान्यता नपाएको कारण आरम्भमा केही विवाद उठेका थिए, तर राजनीतिक सन्तुलन र समर्थनका आधारमा उनले त्यो स्थान सुरक्षित गरे।

उनको शासनकालमा इरानले पश्चिमी देशहरूसँग विशेष गरी अमेरिका र इजरायलसँग द्वन्द्वपूर्ण सम्बन्ध राख्दै आएको छ। उनले देशभित्र कडाइका साथ धार्मिक नियम कार्यान्वयन गराएका छन् र विरोधी आवाजहरूमा दमनकारी नीति अपनाएको आरोप लाग्दै आएको छ। 

उनले इरानी गार्ड र बसिज मिलिसियालाई सशक्त बनाउँदै देशभित्र आफ्नो नियन्त्रण मजबुत बनाएका थिए। 

खामनेईले आत्मनिर्भरता, ‘इस्लामिक जागरण’ र अमेरिका विरोधी नीतिमा जोड दिने गरेका छन्। 

यद्यपि सन् २०१५ मा भएको जोइन्ट कम्प्रिहेन्सिभ प्लान अफ एक्सन सन्धि, जसमा इरानले आफ्नो परमाणु कार्यक्रम सीमित गर्ने सहमति जनाएको थियो, उनी स्वयंको सशर्त समर्थनमा गरिएको थियो।

व्यक्तिगत रूपमा उनी सरल जीवनशैलीका पक्षपाती मानिन्छन्। उनी एक धार्मिक विद्वान मात्र नभई कवि, लेखक तथा वक्ता पनि हुन्। 

उनको शासनमा इरानले कठिन अन्तर्राष्ट्रिय दबाब झेलेको छ, तर उनी अझै देशको सबैभन्दा निर्णायक शक्ति बनेका छन्।

उनको पारिवारिक जीवन भने त्यति धेरै खुलासा गरिएको छैन। यद्यपि कतिपय सन्दर्भ सामग्रीमा केही विवरण फेला परेका छन्।

अयातोल्ला अली खामनेई धार्मिक र राजनीतिक जीवनका अलावा एक पारिवारिक व्यक्ति पनि हुन्। उनले युवावस्थामै विवाह गरेका थिए, यद्यपि उनकी श्रीमतीको नाम सार्वजनिक रूपमा खासै प्रचारित गरिएको छैन। 

अली खामनेईकी पत्नी एक धार्मिक र पारम्परिक मुस्लिम महिला हुन्, जसले सार्वजनिक रूपमा कहिल्यै विशेष भूमिका निर्वाह गरेकी छैनन्। 

उनी निजी जीवनमा सीमित रहने गरेको मानिन्छ। खामनेईका आलोचकहरूले उनलाई सत्ता र धर्मको माध्यमबाट परिवारका सदस्यलाई विशेष स्थानमा पुराएको आरोप लगाए पनि खामनेई स्वयं भने आफ्नो पत्नी र पारिवारिक सम्बन्धबारे खुलस्त बोल्दैनन्।

खामनेईका पाँच सन्तान छन्। चार छोरा र एक छोरी। उनका छोरा–छोरीहरू पनि सार्वजनिक जीवनमा खासै सक्रिय छैनन्, तर केही छोराहरू राजनीतिक, धार्मिक वा आर्थिक सञ्जालमा अप्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको अनुमान गरिन्छ।

मोन्जत खामनेई सबैभन्दा चर्चित छोरा हुन्। राजनीतिक रूपमा प्रभावशाली मानिने मोन्जतले इरानियन रिभोलुशनरी गार्ड र सर्वोच्च नेताको कार्यालयसँग नजिकको सम्बन्ध राख्ने बताइन्छ। 

पछिल्लो पटक आफू मारिए पनि अर्का सर्वोच्च नेताका लागि तीन जनाको नाम सिफारिस गर्दा खामनेईले सक्रिय रहेका छोरा मोन्जत खामनेईको नाम प्रस्ताव नगरेको भनी परिवारवादभन्दा माथि उठेको भनिएको छ।

तर उनलाई भविष्यमा आफ्ना बुवाको उत्तराधिकारी बन्ने सम्भावित व्यक्ति भनेर पनि हेरिएको थियो। यद्यपि उनको भूमिका कहिल्यै औपचारिक रूपमा घोषित गरिएको छैन।

बाँकी छोराहरू धार्मिक वा शैक्षिक क्षेत्रमा सीमित छन्, र सार्वजनिक जीवनमा कमै देखिन्छन्। उनीहरू पनि खामनेईको विचारधारामा आधारित जीवनशैली अपनाउने विश्वास गरिन्छ।

उनकी एक छोरी पनि रहेको मानिन्छ, जसको विवाह एक धार्मिक विद्वानसँग भएको हो। उनी पूर्णतया निजी जीवनमा रहन रुचाउने महिला हुन् र कहिल्यै राजनीतिक वा सामाजिक मञ्चमा देखा परेकी छैनन्।

खामनेई परिवारले सादगी, धार्मिकता र परम्परागत इस्लामिक जीवनशैलीलाई प्राथमिकता दिएको देखिन्छ। यद्यपि पश्चिमी सञ्चारमाध्यमले कहिलेकाहीं खामनेई परिवारको सम्पत्ति र प्रभावबारे प्रश्न उठाउने गरेका छन्। इरानी सरकार र समर्थकहरूले यस्ता आरोपहरू अस्वीकार गर्दै आइरहेका छन्।

अली खामनेईको पारिवारिक जीवन इरानी धार्मिक र सांस्कृतिक मूल्यअनुसार संरक्षित छ। उनी परिवारलाई राजनीतिबाट अलग राख्न चाहन्छन्, तर केही सन्तानहरूको प्रभाव भने पर्दा पछाडिबाट स्पष्ट रूपमा देखिएको छ। 

यो गोपनीयता, धार्मिक सत्ता र व्यक्तिगत नियन्त्रणको संयोजन उनको शासकीय शैलीको एक विशेष पक्ष हो।

राज्य सत्तामा खामनेई आएपछि धार्मिक कट्टरपन्थी बन्दै महिलाका लागि खुला रहेको इरानी समाजलाई संकुचनमा पारेको आरोप पनि लाग्दै आएको छ।