के नेपाल देश राजाहरुले मात्र बनाएका हुन् ?

नेपालको इतिहास र यसको निर्माणको कुरा गर्दा राजावादीहरूले प्रायः राजाहरूको योगदानलाई बढाई चढाई रूपमा प्रस्तुत गर्ने गर्छन्। उनीहरूको तर्क छ कि नेपालको एकीकरण र पहिचान राजाहरूको देन हो, विशेष गरी पृथ्वीनारायण शाहको। तर, के नेपाल साँच्चिकै राजाहरूले मात्र बनाएका हुन्? जनताको भूमिका केही थिएन? यो प्रश्नले नेपालको इतिहासलाई गहिराइमा बुझ्न आवश्यक बनाउँछ। यो लेखमा हामी नेपालको निर्माणमा राजा र जनताको भूमिकालाई सन्तुलित रूपमा विश्लेषण गर्नेछौँ।

राजाहरूको योगदान

नेपालको इतिहासमा राजाहरूको भूमिका निर्विवाद रूपमा महत्त्वपूर्ण छ। विशेष गरी, पृथ्वीनारायण शाहले १८औँ शताब्दीमा स-साना बाइसे-चौबिसे राज्यहरूलाई एकीकरण गरी आधुनिक नेपालको आधारशिला खडा गरे। उनको रणनीतिक दूरदर्शिता, कूटनीति र सैन्य शक्तिले नेपाललाई एकीकृत राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। उनले गोर्खा राज्यबाट शुरू गरेको एकीकरण अभियानले काठमाडौँ उपत्यका, पूर्वका लिम्बूवान, पश्चिमका कर्णाली क्षेत्र र अन्य भूभागहरूलाई एकताबद्ध गर्‍यो।

पृथ्वीनारायण शाहको योगदान केवल सैन्य विजयमा सीमित थिएन। उनले "दिव्योपदेश" मार्फत नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक एकताको खाका कोरे। उनको नीतिले विभिन्न जातजाति र समुदायलाई एकताको सूत्रमा बाँध्ने प्रयास गरेको देखिन्छ। त्यसैगरी, उनका उत्तराधिकारीहरूले पनि नेपालको सिमाना विस्तार र रक्षा गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। उदाहरणका लागि, बहादुर शाह र भीमसेन थापाको समयमा नेपालको भूभाग पश्चिममा सतलज नदी र पूर्वमा टिस्टासम्म फैलिएको थियो।

जनताको भूमिका

यद्यपि, नेपालको निर्माणमा राजाहरूलाई मात्र श्रेय दिनु इतिहासको एकपक्षीय व्याख्या हो। कुनै पनि राष्ट्रको निर्माण केवल शासकहरूको नेतृत्वमा सम्भव हुँदैन; त्यसमा जनताको रगत, पसिना र सहभागिता उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। नेपालको एकीकरण अभियानमा विभिन्न जातजाति, समुदाय र क्षेत्रका जनताले प्रत्यक्ष र परोक्ष रूपमा योगदान दिए।

सैन्य सहभागिता: पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानमा गोर्खाली सेनाको मुख्य भूमिका थियो। यो सेना विभिन्न समुदायका जनताबाट बनेको थियो। मगर, गुरुङ, खस, तामाङ, नेवार र अन्य समुदायका मानिसहरूले सैनिकको रूपमा लडेर नेपालको एकीकरणमा योगदान दिए। यी सैनिकहरूको बलिदान र वीरताबिना राजाको योजना सफल हुन सक्थेन।

सामाजिक र सांस्कृतिक योगदान: नेपालको एकीकरण केवल भौगोलिक थिएन, यो सांस्कृतिक र सामाजिक एकताको पनि प्रक्रिया थियो। विभिन्न समुदायका जनताले आफ्नो संस्कृति, परम्परा र पहिचानलाई संरक्षण गर्दै एकताको भावना विकास गरे। उदाहरणका लागि, काठमाडौँ उपत्यकाका नेवारहरूले आफ्नो कला, वास्तुकला र व्यापारिक कौशलले नेपालको सांस्कृतिक धरोहरलाई समृद्ध बनाए। त्यस्तै, पहाडी र तराईका जनताले पनि आफ्नो श्रम र ज्ञानले राष्ट्र निर्माणमा योगदान दिए।

आर्थिक योगदान: एकीकरण अभियान र त्यसपछिको राष्ट्र निर्माणमा जनताले आर्थिक रूपमा पनि ठूलो योगदान दिए। कर तिर्ने, श्रमदान गर्ने र स्थानीय स्रोतहरू उपलब्ध गराउने काम जनताले नै गरे। विशेष गरी, कृषकहरूले उत्पादन गरेको अन्न र अन्य सामग्रीले राज्यको आर्थिक आधार बलियो बनायो।

प्रतिरोध र सहकार्य: एकीकरण अभियानमा सबै क्षेत्रका जनताले सहजै आत्मसमर्पण गरेका थिएनन्। कतिपय समुदायले प्रतिरोध गरे, जसले गोर्खाली सेनालाई आफ्नो रणनीति सुधार्न बाध्य बनायो। यस्तो प्रतिरोधले पनि अप्रत्यक्ष रूपमा नेपालको एकतामा योगदान पुर्‍यायो। साथै, कतिपय स्थानीय शासक र समुदायले सहकार्य गरेर एकीकरणलाई सहज बनाए।

राजा र जनता: एक साझा प्रयास

नेपालको निर्माणलाई राजा वा जनताको एकल योगदानको रूपमा हेर्नु गलत हुन्छ। यो एक साझा प्रयास थियो। राजाहरूले नेतृत्व, दृष्टिकोण र रणनीति प्रदान गरे, भने जनताले त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने शक्ति र आधार दिए। यदि पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्व थिएन भने सायद नेपालको एकीकरण सम्भव हुँदैनथ्यो। तर, यदि जनताको साथ र बलिदान थिएन भने राजाको योजना केवल सपना मात्र रहन्थ्यो।

राजावादीहरूको तर्क र यसको सीमा

राजावादीहरूले नेपाललाई राजाहरूको देनको रूपमा प्रस्तुत गर्दा प्रायः जनताको योगदानलाई बेवास्ता गर्छन्। यो तर्कले इतिहासलाई एकांगी बनाउँछ र जनताको स्वामित्वमाथि प्रश्न उठाउँछ। साथै, राजाहरूको योगदानलाई अतिशयोक्ति गर्नुले वर्तमान सन्दर्भमा राजतन्त्रको औचित्य पुष्टि गर्ने प्रयास पनि देखिन्छ। तर, इतिहासलाई हेर्दा राजाहरूले पनि गल्ती गरेका छन्। उदाहरणका लागि, राणाशासन र पञ्चायती व्यवस्थाको समयमा जनताको अधिकार दबाइएको थियो। यस्तो अवस्थामा जनताले विद्रोह र आन्दोलनमार्फत आफ्नो भूमिका प्रमाणित गरे। २००७, २०४६ र २०६२/६३ का जनआन्दोलनहरूले नेपालको लोकतान्त्रिक पहिचानलाई बलियो बनायो, जसमा राजाको भन्दा जनताको भूमिका  बढी थियो।

नेपालको निर्माणमा राजा र जनता दुवैको अहम् भूमिका छ। पृथ्वीनारायण शाहजस्ता राजाहरूले एकीकरणको नेतृत्व गरे, तर त्यसलाई साकार पार्ने जनताको रगत, पसिना र सहभागिता थियो। नेपाल केवल राजाहरूको देश होइन, यो हरेक नेपालीको साझा सम्पत्ति हो। इतिहासलाई सन्तुलित रूपमा बुझ्दा हामीले राजा र जनताको योगदानलाई सम्मान गर्नुपर्छ, तर कुनै एक पक्षलाई मात्र श्रेय दिएर अर्कोलाई बेवास्ता गर्नु हुँदैन। आजको नेपाल जनताको लोकतान्त्रिक आकांक्षा र सहभागितामा निर्मित छ, र यो भावनालाई कायम राख्नु हाम्रो साझा जिम्मेवारी हो।